کاربردهای واژه حکم در فقه و مقایسه آن با کاربردهای آن در حقوق

•   آرشیو : نسخه تابستان 1403
•   کد پذیرش : 12853
•   موضوع : حقوق خصوصی
• نویسنده/گان : | فاطمه زارعی، فرناز روستا
•   زبان : فارسی
•   نوع مقاله : پژوهشی
•   چکیده مقاله به فارسی : شارع مقدّس به منظور حفظ حقوق و انتظام امور، در فقه و قواعد فقهی و دادرسی های قضایی، اعم از حقوقی و کیفری و تحقق دادرسی عادلانه، قوانین و قواعدی را وضع نموده است. یکی از این قواعد مهم قاعده ی ملازمه میان حکم عقل و حکم شرع است. و مرکب از دو جزء‌ می‌باشد. یکی ملازمه اصل یعنی هر چه را عقل درک کند شرع نیز آن رادرک‌ می‌کند و دیگری ملازمه ی فرع یعنی هرچه را شرع حکم کند عقل آن را‌ می‌پذیرد. این معنا در بدو امر مواردی از شک و تردید را به ذهن‌ می‌آورد. زیرا بدیهی است که در بسیاری از موارد شرع احکامی دارد که عقل را در آنها راهی نیست. با توجّه به این موارد شک و تردید، اصولیین این قاعده را چنین توجیه کرده اند که اگر چه در بعضی موارد عقل از درک حقایق قاصر است و حکمی ندارد ولی اگر فرض کنیم که دید عقل کامل بود و بر مصالح و مفاسدی که شرع‌ می‌بیند اطلاع‌ می‌یافت او نیز چون شرع حکم‌ می‌کرد. این که اعتبار و کارایی قاعده ی ملازمه در فقه و حقوق چیست؟ سوال اصلی است که نوشتار حاضر به شیوه ی توصیفی، تحلیلی و به روش کتابخانه ای به بیان و بررسی آن اهتمام دارد و از این رهگذر بر حسب اراده ی فقها و حقوق دانان‌ می‌تواند در هر دو حوزه فقه و حقوق و... کاربرد داشته باشد. قاعده ی ملازمه میان حکم عقل و شرع مورد قبول و اتفاق فقها وحقوقدانان است. وجود مصادیق فراوان از اعمال این قاعده در فقه و حقوق ایران حکایت از وجود این واقعیت دارد. «حکم» در لغت به معنای استحکام، اتقان و نفوذناپذیری‌ می‌باشد؛ امّا آنچه در بسیاری از کتب لغت، مترادف با «حکم» ذکر گردیده (و ما بعداً به آنها اشاره خواهیم کرد)، لازمه آن است؛ نه معنای آن. حکم در اصطلاح فقه و اصول بر خطاب شرعی و اثر آن (مانند وجوب و حرمت)، فتوا، داوری قضایی و دستورهای ولایی و حکومتی اطلاق‌ می‌گردد. «حکومت» نیز که با واژه حکم هم ریشه است، در فقه به معنای ارش و در اصول به نظارت یک دلیل بر دلیل دیگر در توسعه و تضییق گفته‌ می‌شود که همان حکومت عرفی یا توفیق عرفی در کلام محقق خراسانی‌ می‌باشد. همچنین این واژه در اصطلاح سیاسی به هیأت حاکمه، اطلاق‌ می‌گردد. «ولایت» در لغت عبارت است از کیفیت قرارگیری دو یا چند چیز کنار هم، به گونه ای که چیزی میانشان فاصله نشود. لازمه چنین حالتی، قرب است. این واژه در اصطلاح فقهی به معنای سرپرستی‌ می‌باشد؛ مانند ولایت «حکم» اقسامی دارد. از جمله معروف ترین اقسام «حکم» عبارتند از: حکم ولایی و حکومتی (حکمی که از جایگاه ولایت و حکومت به انگیزه مدیریت اجتماعی و بر اساس مصلحت و ضرورت صادر‌ می‌گردد)، حکم قضایی (تطبیق قوانین و اصول موضوعه بر موارد و ابراز آن در رأی قاضی) و حکم اولی و ثانوی (حکم عنوان ذاتی و غیر ذاتی هر موضوع)
•   لیست منابع : 1) قرآن کریم.
  2) نهج البلاغه.
  3) آخوندخراسانی، محمدکاظم، کفایه الاصول، با حواشی میرزا ابوالحسن مشکینی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1364ق.
  4) آملی، محمدتقی، المکاسب و التقریرات؛ تقریرات درس محقق نائینی(ره)، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، بی تا.
  5) ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1410ق.
  6) ابن فارس، معجم اللغه العربیه، بیروت: مؤسسه الرساله، چ2، 1406ق.
  7) ابن منظور، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
  8) اسماعیل بن عبّاد، المحیط فی اللغه، بیروت: عالم الکتب، 1414ق.
  9) اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه، 1363ق.
  10) الشرتونی، سعی الخوری، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، قم: کتابخانه آیهالله العظمی مرعشی نجفی(ره)، 1403ق.
  11) العاملی، محمد بن الحسن الحر، وسائل الشیعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.
  12) العجم، رفیق، موسوعه مصطلحات اصول الفقه عند المسلمین، لبنان: بی نا، 1998م.
  13) الفیومی، احمد بن محمد بن علی المقری، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: دارالهجره، چ2، 1414ق.
  14) امام خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378.
  15) ----------------، کتاب البیع، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ4، 1368.
  16) امام غزالی، ابوحامد محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.
  17) بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، (مجموعه مقالات)، بی جا، بی نا، بی تا.
  18) تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاه، قم: دفتر نشر برگزیده، 1418ق.
  19) جرجانی، علی بن محمد و الابیاری، ابراهیم، التعریفات، بیروت: دارالکتاب العربی، 1405ق.
  20) جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: چاپ احمدی، 1378.
  21) جعفری، محمدتقی، «جایگاه تعقل و تعبد در معارف اسلامی»، مجله حوزه، ش49، فروردین و اردیبهشت1371.
  22) جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه؛ ولایت فقاهت و عدالت، قم: مرکز نشر اسراء، چ2، 1379.
  23) حلی، ابن ادریس، السرائر، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ2، 1410ق.
  24) راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالمعرفه، 1418ق.
  25) رضایی، حسن، نقش مقتضیات زمان و مکان در نظام کیفری ـ با تأکید بر نظریه زمان و مکان امام خمینی(ره) ـ تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1382.
  26) سبحانی، جعفر، موسوعه طبقات الفقهاء، قم: مؤسسه الامام الصادق(ع)، 1418ق.
  27) سیدسابق، فقه السنه، بیروت: دارالکتاب العربی، بی تا.
  28) شهید اول، شمس الدین محمد بن مکی العاملی، الدروس الشرعیه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1414ق.
  29) -------------------------------، اللمعه الدمشقیه، بیروت: دارالفکر، 1411ق.
  30) شهید ثانی، زین الدین علی بن علی العاملی، تمهید القواعد، قم: مکتب الاسلام الاسلامی، بی تا.
  31) شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.
  32) صدر، سیدمحمدباقر، دروس فی علم الاصول، بیروت: دارالکتاب البنانی، چ2، 1406ق.
  33) طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، بی تا.
  34) ------------------، بررسی های اسلامی، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، قم: مرکز انتشارات دارالتبلیغ اسلامی، 1396ق.
  35) طوسی، ابی جعفرمحمدبن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ4، 1365ش.
  36) علامه حلی، حسن بن یوسف المطهر، ایضاح الفوائد، قم: چاپخانه علمیه، 1378ق.
  37) ------------------------ ، منتهی المطلب، مشهد مقدس: مجمع البحوث الاسلامیه، 1412ق.
  38) فاضل لنکرانی، محمد، سیری کامل در اصول فقه، تهیه و تنظیم: محمد دادستان، قم: انتشارات فیضیه، 1379.
  39) فخر المحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم: چاپخانه علمیه، 1378ق.
  40) فراهیدی، خلیل بن احمد، ترتیب العین، قم: انتشارات اسوه، 1414ق.
  41) فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران: دانشگاه تهران، 1417ق.
  42) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
  43) کلانتری، علی اکبر، حکم ثانوی در تشریع اسلامی، قم: بوستان کتاب، 1378.
  44) کلینی، محمد یعقوب بن اسحاق، الاصول من الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامی، چ3، 1388ق.
  45) گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1369ش.
  46) مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی1، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1374.
  47) مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش: محمدحسین اسکندری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی1، چ4، 1380.
  48) مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: انتشارات صدرا، چ13، 1381ش.
  49) مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، بیروت: دارالتعارف، چ4، 1403ق.
  50) معرفت، محمدهادی، «ولایت فقیه، حکم حکومتی و احتیاط از دیدگاه فقه اسلامی»، روزنامه اطلاعات، 11/9/1374.
  51) --------------، احکام شرعی، قم: مؤسسه فرهنگی تمهید، 1382.
  52) --------------، ولایت فقیه، قم: مؤسسه فرهنگی ـ انتشاراتی التمهید، 1377.
  53) مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چ2، 1410ق.
  54) ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، تهران: عالمه، 1370ش.
  55) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ7، بی تا.
  56) یزدی، سیدمحمدکاظم، تکمله العروه الوثقی، تهران: چاپخانه حیدری، 1318ش.
  57) اصغر خلیلی/محقق و مدرس حوزه علمیه قم.
•   کلمات کلیدی به فارسی : حکم، حکومت، ولایت، حکم ولایی و حکومتی، حکم قضایی، حکم اولی و ثانوی.
•   چکیده مقاله به انگلیسی :
•   کلمات کلیدی به انگلیسی :
•  صفحات : 161-131
•   دانلود فایل ( 340.56 KB )